विकल्प बन्दै आकाशे पानी

सहरमा घर बनाउँदा नै वर्षाको पानी संकलन गर्ने प्रविधि जडान अनिवार्य बनाउन सके पानीको समस्या समाधान हुने मात्र होइन, भूमिगत दोहनसमेत कम हुन्छ । महानगरपालिकाले घर–घरमा यस्तो प्रविधि जडान गर्नेलाई नक्सापासमा १० प्रतिशत छूट दिने घोषणा गरे पनि यसप्रति सर्वसाधारण त्यति सचेत छैनन् ।

निशा ओली

जोरपाटी घर भएकी लक्ष्मी मानान्धरले वर्षाको पानी संकलन गरेर चार जनाको परिवार चलाइरहेकी छन् । खानेपानीको अभाव सिर्जना भएपछि उक्त प्रविधि अपनाएको उनी बताउँछिन् । ‘सुरुमा पानी प्रयोग गर्न असहज भए पनि अहिले बानी परिसकेको छ ।’ उनले भनिन्, ‘खानेपानीको समस्या झेलेका काठमाडौंबासीका लागि यो प्रविधि उपयुक्त हुनसक्छ ।’

काठमाडौंमा वार्षिक औसत १६०० मिलिमिटर पानी पर्छ । यो हिसाबले ३–४ आनामा बनेको घरको छतमा वार्षिक १ लाख ७० हजार लिटर पानी आउँछ । त्यसको २० प्रतिशत फोहोर पानीको रूपमा घटाउँदा पनि करिब १ लाख २८ हजार लिटर पानी बचत हुन्छ, जुन चार जनाको परिवारलाई छेलोखेलो हुन्छ ।

काठमाडौंमा खानेपानीको मुख्य आपूर्तिकर्ता काठमाडौं उपत्यका खानेपानी लिमिटेड (केयुकेएल) ले प्रशस्त मात्रामा जनतालाई पानी आपूर्ति गर्न सकेको छैन । यस्तो अवस्थामा वर्षाको पानी संकलन दिगो विकल्प हुनसक्ने देखिन्छ । तर, अहिलेसम्म यसलाई प्रवद्र्धन गर्न नेपाल सरकारको ठोस योजना र नीति रहेको पाइँदैन । केयुकेएल आपूर्ति र मागबीचको फराकिलो असन्तुलनको व्यवस्थापन गर्नमै ठिक्क छ ।

थोरै लगानी र सानो प्रयासबाट घर–घरमै पानीको स्रोतको व्यवस्थापन गर्न सकिने हुँदाहुँदै पनि मानिसको ध्यान यसतर्फ पुग्न नसकेको खानेपानी तथा सरसरफाइ स्रोत केन्द्र सञ्जाल नेपालका कार्यक्रम अधिकृत कर्मठ सुवेदी बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘आकाशे पानी संकलन गर्ने प्रविधि जडान गरे काठमाडौंमा पानीको समस्या ह्वात्तै घट्छ ।’

आकाशे पानी संकलन दुई तरिकाले गर्न सकिन्छ । एउटा पानी ट्यांकी बनाएर पानी जम्मा गर्ने र अर्को जमिनमा इनार बनाएर पानी रिचार्ज गर्ने । जमिनमा इनार बनाएर पानी रिचार्ज गर्ने पद्धति वातावरणीय हिसाबले सही हुन्छ किनभने यसले भूमिगत पानीको स्रोतको पुनःभण्डारणमा पनि सहयोग गर्छ । यो विधि प्रयोगमा ल्याउन नीति निर्माण तहबाटै सहयोग हुनुपर्छ ।

काठमाडौँ जिल्लामा पानी संकलनको योजनासहित घर बनाउनेगरी नक्सा बनाउँदा नक्सापासमा १० प्रतिशत छुट पाइन्छ भने त्यही कामका लागि धरानमा ३० प्रतिशत छुट दिइन्छ । वर्षायामको पानीलाई संकलन गरेर भूमिगत जलभण्डारलाई पुनःभरण गर्न सरकारले काठमाडौं उपत्यका भूमिगत जलस्रोत व्यवस्थापन नीति स्वीकृत गरे तापनि राज्यस्तरबाट आकाशे पानी प्रयोगबारे खासै प्रयास भएको देखिँदैन । काठमाडौं उपत्यका खानेपानी व्यवस्थापन बोर्डले गैरसरकारी संस्था सिआइयुडीसँग मिलेर सन् २०११ देखि ‘रिचार्ज काठमाडौं’ अभियान चलाए पनि खासै उपलब्धिमूलक हुन सकेको छैन ।

काठमाडौं उपत्यकामा बर्सेनि १०,००० घर थपिँदैछन्, यसले वर्षको ३,००० रोपनी जमिन सिल भइरहेको छ, यही दरमा जमिन ढाकिँदै गए आउँदो ३५ वर्षमा उपत्यकाभित्रबाट पानी जमिनमुनि छिर्न पाउँदैन र उपयोग गर्न सकिने भूमिगत पानी सकिएर उपत्यकालाई चाहिने सबै पानी काठमाडौं बाहिरबाट ल्याउनुपर्ने हुनसक्छ ।

पानीको दैनिक आवश्यकता पूरा गर्न जमिनमुनिको पानी प्रयोग अनियन्त्रित रूपमा बढ्दै गएको हुनाले उपत्यकामा जमिनमुनिको पानीको सतह घट्दै गइरहेको छ । भूमिगत पानी घट्दै गएको हुनाले उपत्यकामा भएका ढुंगेधारा, इनार, पोखरीजस्ता परम्परागत पानीका स्रोत पनि तीव्र गतिमा सुक्ने तथा नष्ट भइरहेका छन् । बर्खायाममा आकाशबाट पर्ने पानी छतको नाला हुँदै ढलमा मिसिएर खोला हुँदै समुद्रमा पुगिरहेको छ, जसले गर्दा जमीन रिचार्ज नभएर काठमाडौंका ढुंगेधारा र इनार सुकिसकेका सहरी खानेपानी तथा सरसफाइ आयोजना सचिव अनिल स्थापित बताउँछन् ।

अहिले काठमाडौंमा दैनिक ७ करोड लिटरभन्दा बढी पानी भूमिगत स्रोतबाट तानिने गरेको अनुमान छ । केयुकेएल, ठूला होटल, व्यापारिक कम्प्लेक्स, हाउजिङ, अपार्टमेन्ट र अन्य निजी व्यवसायीको पानीको मुख्य स्रोत भूमिगत जल नै हो । जथाभावी डिप बोरिङ गरेर पानी तान्ने प्रवृत्तिले भूमिगत पानीको भण्डार घटाएको मात्र छैन, जमीन नै भासिने खतरा देखिन थालेको उनको भनाइ छ ।

पानीको बढ्दो अभाव पूर्तिका लागि न्यून पानी प्रयोग तथा पानी व्यवस्थापनको आवश्यकता खट्केको छ । कपडा धोएको, नुहाएको पानीले ट्वाइलेट फ्लस चलाउन, तरकारी बारी, कौसी खेतीमा हाल्न सकिन्छ ।

आकाशे पानीबारे धेरै सुनेको भए पनि वर्षाको पानी संकलनका लागि ट्यांकी बनाउँदा घरमा क्षति पुग्छ कि भन्ने डर छ ज्ञानेश्वरका रमण दाहाललाई । त्यति मात्रै होइन, उक्त पानी गुणस्तरयोग्य छ कि छैन भन्ने शंका मनमा उब्जिएकाले प्रयोग नगरेको उनी बताउँछन् । उनीजस्तै धारणा राख्ने मानिसमाझ जनचेतना पुग्नु आवश्यक छ ।

काठमाडौं उपत्यकामा दैनिक खानेपानीको माग करिब ३२ करोड लिटरभन्दा बढी भए पनि सरकारको स्वामित्वमा रहेको खानेपानी आपूर्ति निकायले केवल १२ करोड लिटर मात्र पानी आपूर्ति गर्छ । तसर्थ, उपत्यकामा पानीको अभाव चरम रूपमा छ र धेरै मानिस निजी ट्यांकरबाट पानी किन्न बाध्य छन् । अव्यवस्थित बस्ती विस्तार र जनसंख्या वृद्धिले गर्दा उपत्यकामा खानेपानी समस्या दिनानुदिन बढ्दै गइरहेको छ । हरेक वर्षजस्तै यस वर्षको सुक्खायामले पनि काठमाडौंमा खानेपानीको अभाव निम्त्याइसकेको छ । उपत्यकावासी यो सुक्खापनले झनै मारमा परेको देखिन्छ र पानीका लागि रित्तो भाँडो बोकेर सहरका गल्ली भौंतारिन बाध्य छन् । पानी अभावको यो विकराल समस्याले आमजनताको दैनिक जीवन निर्वाह असहज बन्दै गएको छ । हप्ता दिन वा दस दिनमा एकपटक मात्र धाराबाट वितरण हुने पानी अपर्याप्त भएको हुनाले उपत्यकावासी ट्यांकरबाट वा निजीरूपमा बनाएको इनारमा निर्भर हुन बाध्य छन् । ट्यांकरबाट वितरण हुने अधिकांश पानी भूमिगत जलभण्डारबाटै संकलन गरिन्छ भने निजीस्तरमा पनि भूमिगत पानी नै प्रयोग भइरहेको छ ।

पानीको दैनिक आवश्यकता पूरा गर्न जमिनमुनिको पानी प्रयोग अनियन्त्रित रूपमा बढ्दै गएको हुनाले उपत्यकामा जमिनमुनि पानीको सतह घट्दै गइरहेको छ । भूमिगत पानी घट्दै गएको हुनाले उपत्यकामा भएका ढुंगेधारा, इनार, पोखरीजस्ता परम्परागत पानीका स्रोत पनि तीव्रगतिमा नष्ट भइरहेका छन् ।

आकाशे पानी संकलन

पानीको समस्या समाधान गर्नका लागि हाल काठमाडौंमा समुदायस्तरमा विभिन्न प्रयास भइरहेका छन् । पानीको विद्यमान समस्या समाधान गर्न समुदायस्तर तथा घरेलुस्तरमा अपनाउन सकिने प्रविधिमध्ये आकाशे पानी संकलन प्रभावकारी हुने देखिन्छ । काठमाडौंजस्तो पानीको समस्या भइरहेको स्थानमा पानीको समस्या समाधान गर्न आकाशे पानी संकलन प्रविधि सस्तो, सुलभ, भरपर्दो उपाय भएको स्थापित बताउँछन् ।

त्यस्तै कलंकीकी एञ्जिला गिरी पानीको अभावका कारण दिक्क थिइन् तर हाल उनलाई पानीको अभाव हुन छाडेको छ । आकाशे पानी संकलन गर्न थालेपछि उनलाई पानीको अभाव हुन छाडेको हो । ‘वर्षाको समय आकाशबाट परेको पानी संकलनपछि थोरै भए पनि खानेपानी समस्या समाधान भएको छ,’ उनी भन्छिन् ।

खानेपानीका लागि मेलम्चीको सपना देखिरहेका उपत्यकावासी अहिले पानी अभावमा काकाकुल अवस्थामा छन् । त्यसैले उनीहरूलाई आकाशे पानी संकलन प्रविधिबारे जानकारी दिन थालिएको छ । उपत्यकाको खानेपानी समस्या समाधानमा आकाशे पानी संकलन प्रविधि लोकप्रिय बन्दै गएका कारण पानी अभाव बेहोरिरहेका सर्वसाधारणलाई राहत मिलेको छ । अहिले व्यक्तिगत प्रयोग, सरकारी भवन, सामुदायिक भवन, स्कुल, कलेजलगायत स्थानमा पनि यस प्रविधिबाट खानेपानी संकलन गर्न थालिएको छ ।

विदेशी अनुसन्धानकर्ता टाइलर मिकमाहोनले काठमाडौं उपत्यकामा यस प्रविधिबारे गरेको पछिल्लो अनुसन्धानअनुसार ९१ प्रतिशत उपत्यकावासीले विभिन्न ढंगले आकाशे पानी संकलन गर्ने गरेका छन् ।

काठमाडौंमा मात्र वार्षिक १ अर्ब ५१ करोड लिटर आकाशे पानी संकलन हुने गरेको तथ्यांक छ । यस प्रविधिको विकास गरी प्रत्यक्षरूपमा १० प्रतिशत जनता लाभान्वित भइरहेको अनुसन्धान प्रतिवेदनमा उल्लेख छ ।

घरको छाना र छतमा पर्ने आकाशे पानी संकलन गर्दा खानेपानी मात्र होइन, सरसफाइका लागि समेत पानी अभाव हुँदैन । आकाशे पानीलाई फिल्टरले छानेर ट्यांकीमा जम्मा गर्न मिल्छ ।

सबभन्दा माथि बालुवा, त्यसमुनि रोडा र पुछारमा अलि ठूला ढुंगा राखी पानी छानेर सुरूको फोहोर पानी अन्यत्रै व्यवस्थापन गरिने यो प्रविधिबाट बढी भएको पानी जमिनमा इन्जेक्ट गरिन्छ । अहिले जमिनबाट पानी थुत्ने मात्र काम भइरहेकाले जमिनमा पानी पस्न दिएको छैन, जसले गर्दा जमिनभित्र पानीको सतह घटिरहेको स्थापितको भनाइ छ ।

अहिले काठमाडौंमा आकाशे पानी संकलन प्रविधि जडान गर्ने कम्पनी पनि बढ्दो छन् । उनीहरू पानी समस्याको समाधान अन्यत्र नभइ आकाश र आँगनमा भएको बताउँछन् । सरकारले पनि आकाशे पानी संकलन गर्ने प्रविधि जडान गर्नेगरी घरको नक्सापास गर्न आउनेलाई शुल्कमा १० प्रतिशत छुटको व्यवस्था गरेको छ तर यसको उति प्रचार–प्रसार भएको छैन ।

यस्तो पानीलाई सामान्य प्रविधिबाट छानेर पुनः प्रयोग गर्न सकिने स्थापित बताउँछन् । सहरमा घर बनाउँदा नै वर्षाको पानी संकलन गर्ने प्रविधि जडान गर्न अनिवार्य बनाउन सके पानीको समस्या मात्र होइन, भूमिगत दोहनसमेत कम हुन्छ । भारतको तमिलनाडु, दिल्लीलगायत सहरमा यो अनिवार्य छ । महानगरपालिकाले घरघरमा यस्तो प्रविधि जडान गर्नेलाई नक्सापासमा १० प्रतिशत छूट दिने घोषणा गरे पनि यसबारे सर्वसाधारण त्यति सचेत छैनन् ।

एउटा घरमा १० देखि १५ हजार रुपियाँ खर्च गरेपपछि आकाशे पानी संकलन गर्न सकिन्छ । घरको बनोट, पानी संकलनका लागि राखिएका ट्यांकीका आधारमा पानी संकलन गर्न सकिने स्थापित बताउँछन् । विज्ञहरूका अनुसार १,००० वर्ग मिटर (करिब ४ आना) मा बनेको घरबाट वर्षभरिमा १ लाख २८ हजार लिटर हाराहारी पानी संकलन गर्न सकिन्छ । उनका अनुसार एउटा सानो परिवारले आकाशे पानी संकलन गरी ६ महिना निर्धक्क प्रयोग गर्न सक्छ । तर, यो विकल्प घरमा बनाइएको र राखिएको पानी संकलन गर्ने ट्यांकीको क्षमतामा निर्भर हुन्छ ।

हाल उपत्यकामा काठमाडौं उपत्यका खानेपानी लिमिटेड (केयुकेएल) ले मागको धेरै कम करिब १३ करोड लिटर हाराहारी मात्र खानेपानी उपलब्ध गराउँदै आएको छ । त्यसबाहेक निजी क्षेत्रले ट्यांकरमार्फत ७ करोड लिटर हाराहारी पानी उपलब्ध गराइरहेको काठमाडौं उपत्यका खानेपानी व्यवस्थापन बोर्डको अनुमान छ । आकाशे पानी संकलनको आधुनिक अभ्यास उपत्यकामा धेरै पुरानो होइन । पानीको महŒव बुझेकाले आफ्नै पहलमा यो अभ्यास अनुशरण गर्दै आएका छन् ।

‘व्यक्तिको निजी घरसँगै सरकारी तथा सार्वजनिक भवनमा यस्तो अभ्यास गर्ने हो भने पानीको माग कम गराउन सकिन्छ,’ स्थापित भन्छन्, ‘बाह्रै महिना पुग्छ भन्ने होइन, वर्षात्पछिका ३, ४ महिना निर्धक्क पानीको समस्या घटाउन सकिन्छ ।’ नयाँ बन्ने सार्वजनिक तथा सरकारी भवन बनाउँदा यो पक्षलाई पनि ध्यान दिन जरुरी रहेको उनी बताउँछन् ।