मानव सभ्यता व समाज विकासया झ्वलय् प्रकृति लिसे क्वातुक्क स्वापु दुगु छु नं कथंया लौकिक अले सामाजिक मान्यतां स्वीकार याना वइ च्वंगु संस्कृति वा परम्परा थौंया विकसित समाजय् अवशेष कथं ल्यना च्वंगु दु ।
अजागु लैंकिक संस्कृति दुवाला दार्शनिक कुलामं स्वयेबले, समाज शास्त्रया सिद्धान्तं स्वयेबले मानव सभ्यता व विकासया चरण खुसि किनारा जुया वगु खँ यात संस्कृति कथं आत्मसात याना वइच्वंगु दु । अजगु अवशेष व परम्परायात नेवा सम्प्रदायं, नेवा संस्कृतिं तिबः बिया म्वाका वइच्वंगु खँ नं सिइ दु, खनेदु ।
अके झीगु सामाजिक व्यवस्थां कयेच्याना छेला वइच्वंगु संस्कृति प्रकृतिं ब्यागः मजु, वैज्ञानिक आधार व दृष्टिकोण नं ब्यागः मरु धकाः बांलाकु हे धाये छिं । बरु अजागु संस्कृतियात म्वाकेया निन्तिं लौकिक, अलौकिक व किंवदन्ति बाखं व स्वाना मानव सभ्यताया पालि ख्वाँय् झिगु छेखापतिं स्वापु दु, स्वाना च्वंगु दु ।
वहे झ्वलय् नेवाः सम्प्रदायया पिखालखु लिसे स्वापु दुगु संस्कृति छगू दसु कथं म्वाना च्वंगु दु । ल्यना च्वंगु दु । अकें प्राचीनता लिसे जीवन्त स्वापु दुगु संस्कृतियात अन्धविश्वास कथं स्वयेगु व कायेगु यायेबले संस्कृतिया मू खँ हे तनि अले मर्म नं सी । बरु अजागु संस्कृति छु हुनि छाय् ? छेला वइच्वंगु धइगु दु चु मालेगु ज्या, पिकायेगु ज्या वर्तमानया माग खः । उकियात तिबः बिइगु कथं व्यवहारय् वयेमा धइगु अपेक्षा खः। मनंतुना नं खः ।
संस्कृतिया गतिशीलता धइगु हे सामाजिक जीवनया यात्रा नं खः । अजगु संस्कृतिलय् खनेदयकं व मरेकं तात्कालिन युगया प्रतिनिधित्व यानाच्वंगु दइ । वहे झ्वलय् पिखालखु लिसे स्वागु संस्कृति छक मिखा ब्वये ।
प्राचीन युगं निसें विकसित समाज युग तक्क वबले सकसिया छेँया मूलुखा न्ह्योने अवस्थित पिखालखु छगु अवशेष कथं ल्यना च्वंगु खनेदु । पिखालखु लिसे स्वागु मिथकया अन्वयेषण छगु प्रारम्भया सिलसिला खः । प्रकृतिया गर्भं पिज्वगु संस्कृतिया उपभोग, प्रयोग थौंया परिपे्रक्ष रुढगत थें जुयावंगु दु । अन्ध परम्पराया तपस्याथें जुवंगु दु । धात्थें धायेमाल धाःसा प्रकृति लिसे स्वापु दुगु छुं नं संस्कृति वैज्ञानिक पृष्ठभूमिं ब्याग मजु धइगु खँ बांलाक हे ब्वये ज्यू ।
खला पिखालखु बारे थीथी दृष्टिकोण थीथी व मतमतान्तरया ब्याख्या(विश्लेषणत पिब्वइ च्वंगु खनेदु । अथे नं सभ्यताया अवशेष अले संस्कृति जुया वर्तमानं नालाच्वंगु कर्म व झीगु दिनचर्यलिसे न्हिया न्हिथं प्रत्यक्ष स्वापु दुगु पिखालखुं झीत म्हसिका च्वंगु दु ।
यद्यपि वैदिक युग व तान्त्रिक युगलिसे नं थःगु हे ब्यागलं अस्तित्व क्वबिया विभिन्न मान्यता कथं छेला वइच्वंगु व स्वापु दुगु संस्कृति पिखालखुया प्राकृतिक महत्व व अस्तित्वयात भौचाकुना श्राद्ध यायेथें जाःगु दृष्टिकोणं स्वये मज्यू, छेले मज्यु । पिखालखु छगु ब्यागलं हे म्हसिका दुगु संस्कृति खः। मानव सभ्यताया अवशेष कथंया धरोहर नं ख धायेछिं ।
पिखालखु शब्दयात ब्याकरणया मर्यादा कथं विभक्त यायेबले पिख(व लखु निगु शब्दया संयुक्त शब्द पिखालखु जू वगु सि दु । पिखा शब्दं छे नं पिने धइगु अर्थ क्यंसा लखु धइगु शब्दं खुसिया हे पूर्व रुप खः धका नेपालभाषा शिरोमणि रमापतिराज शर्माजुया च्वसुले क्वजिक्क हे धयातःगु दु ।
सन्दर्भ हानं स्वाय् ( अप्वयाना पिखालखु लोहँ दइ, लोहँ ज्वी, गनं गनं लोहँ तय् पलेस्वांह, षटकोण आदि उत्किर्ण यानातःगु दइ । लोहँ खुसिया हे सांकेतिक प्रतीक खः । प्रतीक जुइ । पलेस्वां हःया बुट्टा नं ल दुगु थाय्या संकेत जुइ । खुहः पलेस्वांया बुट्टा नं पौराणिक बाखं याम्ह छम्ह पात्र खुग छ्यों दुम्ह कुमारया प्रतीक जुइ । नेवाः संस्कृतिले धार्मिक अनुष्ठानत जुइ बले गनेद्यः स्वयानं न्हापां कुमार(पिखालखु)यात हे हनचना कथं दुखा पिखा तया पुजायायेमाःगु आध्यात्मिक संस्कृतिया नं छगु प्रतिवद्धता दु । नियम दु । थ्व संस्कृति नं लः झिगुया निम्तिं मूलगु तत्व खः धइगु ज्याझ्वःया छगू प्रस्तुति नं खः। कुमार नं खुसिलिसे क्वातुक्क हे स्वापु दु । कुमारया मां गंगा(गंगा लः खुसिया मेगु समानार्थ शब्द खः । अकें पिखालखु, गंगा व कुमार मचा मां(मां मचा नापं दइ नापं जुइ । वहे कथं दुचु माले बले पिखालखु खुसिया हे विम्वात्मक प्रस्तुति खः धका क्वजिक्क धाये छिं । च्वये न्ह्यथनाथें छें क्वसं मूलुखा न्ह्योने पिखालखु छगु परापूर्वकालय् स्थापित खुसि किनाराया वस्ति उकिया हे संस्मरण प्रस्तुति जुइ पिखालखु ।
पिखालखु(लः वा खुसि । लिसे स्वापु दुगु विम्बात्मक कथं छेला वइ च्वंगु संस्कृतिया झ्वलय् ( कलं वाय्मागु विशेष भ्वय् नयेधुंका चिप कलदेके वाय् यंकि अले पिखालखुइ दना कलंबाटा बुइ, च्वली, म्हुतु च्वली, वाकुली, कलंबाटाय् ल्यंगु लः भ्वय् नःपिन्त हाःयाई, लः त्वनि । अभिभ्रित स्नानकथं खुसिया लः धका । (अभिभ्रित स्नान बारे ( नेवाभ्वय्या छुं खँ च्वसुले न्ह्योथने धुंगु दु) नेवाः संस्कृति दुने भिंगु मभिंगु छुं नं संस्कारगत कर्म खुसिया प्रतीक कथं पिखालखुइ हे याइ । गथेकि मनु सिना न्यानु वा न्हेय्नुमा जोरे याना पिला लखुई हे याई । ब्वई, तइ । श्राद्धयाये धुंकालि फि व पुजाया उछिष्ट ल्यंपल्यं पिखालखुइ हे तये यनि । भौमचा दुकाइबले नं पिखालखुइ थना लसकुस याना थःगु वस्ति समावेश यायेगु याः कथं थःगु छें दुकाइ । छगु खुसिया किनारा मेगु खुसि किनाराया वस्ति दुथ्याकेगु अवशेषय् छगु अनुभूत जुइ, याइ ।
लः व पृथ्वी लिसे स्वापु दुगु नखः सिथि नखः कुन्हु तुँ हिति मंगा, बुंगा ईःगु ज्याया ई लयत शुद्धिकरण छगु अभियान हे जुइ । लः खुसि झीगु क्वातुगु सम्बन्धया संस्कृति कथं, नखकथं छेला वइच्वंगु दु । सकसियां निम्तिं अपरिहार्य तत्व ल व वया मूल खुसिया प्रतीक पिखालखुयात श्रद्धाकथं । सिथि नखबले पिखालखुई व चताँमह्रि, नापं भ्वय् ब्व नं छाइ ।
अथेहे स्वन्ति बले पिखालखु निसे धुकुति तक्क बँ थिला स्वाइ । अन लक्ष्मी द्यः दइ । लक्ष्मी द्यः नं लःलिसे स्वाम्ह देवी जुइ । साधना, जप, तप, ध्यान, ज्ञान योग खुसिया किनारां हे प्रादुर्भाव जुगु खनेदु ।
पौराणिक आधारे । अले म्हपुजाया सार षटचक्रयोगया साधना नं पिखालखुं निसें स्वापु तया खुसिया किनाराया प्रतीक कथं आशने च्वनायायेगु कर्म धका अनुमान याये छिं ।
पिखालखुया लोहँतय् अले देग व पीठया न्ह्योने नं निगु त्रिकोणया संजोजन छगु षटकोण दुगु लोहँ दइ । च्वये पाखे स्वंगु त्रिकोण वैदिक कर्मया प्रतीक कथं छेला वइ च्वंगु खनेदु । गथेकि जज्ञ याइबले स्वकाय सि तया त्रिकोण च्वय्पाखे स्वकि । अले उकि च्याईगु मिं ज्योति, बीज विन्दुया प्रतीक कथं कयातःगु दु । अथेहे थः पाखे न्ह्योने स्वगु त्रिकोण तान्त्रिक कर्म लिसे स्वापु दुगु प्रकारया तन्त्रया प्रतिनिधित्वया प्रतीक कथं कयातःगु खँ तन्त्रविज्ञ जिम्ह गुरु स्व. गिरीन्द्रराज शर्माजुं यज्ञया विषयया विषयले प्रशिक्षणया सिलसिला धइ बिज्यागु खः ।
अके वैदिक व तन्त्रपद्धितिया संमिश्रणं श्रृजित संस्कृति हे नेवाः म्हसिका खः । गृहस्थि जीवनया ज्वः मदुगु यात्रा नं खः । शिव शक्तिया संयोजन सृष्टि व श्रृजनाया प्रस्थान विन्दु नं खः । षटकोण(पिखालखु अले गृहस्थि जीवन ।
समस्तिले मानव सभ्यता व संस्कृति लिसे नैसर्गिक कथं स्वापु दुगु लः खुसि उकिया प्रतीकात्मक जीवन्त प्रस्तुति, क्वातुगु दसि, छें क्वसं मूलुखा न्ह्योने पिखालखु खुसिया प्रतीक कथं छगू दृष्टि खः । अकें संस्कृतिया ब्याख्या मिथ्यायत कय्च्याना छेले मज्यू । काल्पनिक ब्याख्याला झन हे जुइ मज्यू । अले जक संस्कृतिया परिवेशय् यथार्थ व तथ्यपरक तक्क थ्यंकेगु व मालेगु ज्यां व्यापकता काइ, संस्कृतिया दुग्यंगु खँ पिब्वयेत ग्वाहाली जुइ । अथे मजुल धाःसा संस्कृति अन्धपरम्पराया हाः काइ । झी गुम्ह सिका बुलुई, तनानं वनेफु । अके मानव सभ्यताया झ्यातुगु व क्वातुगु संस्कृति क्वबिया म्वाना च्वंगु पिखालखुया संस्कृति झी नेवाःया संस्कृति खः ।
साभार — थौंकन्हे लय्पौ/हरिशरण राजोपाध्याय
